Việc khảo sát cây thuốc là rất quan trọng trong lĩnh vực y học và dược học Khảo sát một cây thuốc là quá trình quan sát, thu thập và đánh giá các đặc điểm của cây thuốc nhằm xác định tính chất hóa học, dược lý và tác dụng của nó. Cây thuốc chứa nhiều hoạt chất có tác dụng điều trị bệnh và có thể được sử dụng để sản xuất các loại thuốc mới. Điều này giúp mở rộng thị trường thuốc và cải thiện sức khỏe con người. Dưới đây là các bước tiến hành khi khảo sát một cây thuốc:
- Xác định đối tượng thực vật cần nghiên cứu :
- Dựa vào tài liệu, kinh nghiệm truyền lại, các bài thuốc dân gian hay mách nhau.
- Xác định tên khoa học, cây này thuộc họ nào, chi nào.
- Các chất trong cây này, chi này, họ này có những chất gì là tiêu biểu phổ biến và quá trình sinh tổng hợp của chúng.
- Thu hái, chế biến, bảo quản nguyên liệu :
- Thu hái nguyên liệu đúng tên khoa học, tránh nhầm lẫn.
- Nguyên liệu tốt, hàm lượng hoạt chất cao phụ thuộc vào :
- Thời kỳ thu hái: thu hái vào thời điểm mà hoạt chất trong cây có hàm lượng cao nhất, ổn định nhất, thường dựa vào kinh nghiệm đã được kiểm chứng qua nhiều năm, hoặc các công trình đã khảo sát trước đó.
- Bộ phận thu hái: thường là toàn cây hoặc riêng lẻ từng bộ phận như : rễ, vỏ, gỗ, chồi, lá, ngọn, hoa, quả, hạt… Dựa theo các tài liệu nghiên cứu hoặc kinh nghiệm lâu đời mà người ta chọn lựa phải thu hái bộ phận nào của cây để thu được nhiều hoạt chất nhất.
- Kinh nghiệm thu hái: mỗi loại dược liệu có có những thời điểm thu hái khác nhau như thu hái khi hoa chưa nở, cây có hoa, hoa nở hoàn toàn hay thời kỳ có quả chín…
- Xử lý nguyên liệu: nguyên liệu sau thu hái được làm khô bằng các phương pháp khác nhau như phơi ngoài trời, phơi âm can, sấy bằng không khí nóng và khô, sấy bằng tia hồng ngoại.
- Bảo quản nguyên liệu: tùy từng loại dược liệu mà có cách bảo quản thích hợp. Sau khi đóng gói phải để nơi khô ráo không nắng chiếu.
- Chiết xuất dược liệu: Lựa chọn dung môi thích hợp, dụng cụ chiết và cách chiết phù hợp tạo các cao chiết.
- Khảo sát thành phần hóa học bằng sắc ký lớp mỏng: Sắc ký là lớp mỏng là một kỹ thuật tách các chất được tiến hành khi cho pha động di chuyển qua pha tĩnh trên đó đã đặt hỗn hợp các chất cần phân tách. Trong quá trình di chuyển qua lớp hấp phụ, các cấu tử trong hỗn hợp mẫu thử được di chuyển trên lớp mỏng theo hướng pha động với những tốc độ khác nhau thu được sắc ký đồ giúp phát hiện số vệt chất trong mẫu nghiên cứu
- Chạy sắc ký cột để tách ra chất tinh khiết: Sắc ký cột là phương pháp tách, phân ly, phân tách các chất dựa vào sự phân bố khác nhau của chúng giữa 2 pha động và tĩnh. Khi tiếp xúc với pha tĩnh, các cấu tử của hỗn hợp sẽ phân bố giữa pha động và pha tĩnh tương ứng với tính chất của chúng. Các chất khác nhau sẽ có ái lực khác nhau với pha động và pha tĩnh. Trong quá trình chuyển động dọc theo hệ sắc ký hết lớp pha tĩnh này đến lớp pha tĩnh khác, sẽ lặp đi lặp lại quá trình hấp phụ, phản hấp phụ. Các chất có ái lực lớn với pha tĩnh sẽ chuyển động chậm hơn qua hệ thống sắc ký so với chất tương tác yếu hơn pha này. Nhờ đặc điểm này người ta có thể phân tách các chất qua quá trình sắc ký.
- Xác định cấu trúc hóa học: sử dụng các phương pháp đo phổ như phổ hồng ngoại (IR), phổ cộng hưởng từ (NMR), phổ khối lượng (MS) để xác định cấu trúc hóa học của các hợp chất để xác định cấu trúc hóa học của chất vừa phân lập được.
- Xác định hoạt tính sinh học của các hợp chất: Đánh giá tác dụng của cây thuốc bằng cách sử dụng các phương pháp thử nghiệm dược lý và sinh học như kiểm tra khả năng kháng khuẩn, kháng nấm, kháng viêm, v.v.
Quy trình khảo sát cây thuốc là một quy trình phức tạp và đòi hỏi sự chính xác cao. Tuy nhiên, nó cung cấp thông tin quan trọng về tính chất của các hợp chất thiên nhiên và cung cấp cơ sở khoa học cho việc sử dụng chúng trong các ứng dụng y tế và công nghiệp.